Mantelzorg in balans

Mantelzorgers zijn niet alleen mantelzorger. Ze hebben een gezin, betaald werk of studie. Ze ontmoeten vrienden, gaan op stap, lezen een boek of doen aan sport. Mensen willen zoveel mogelijk gewoon hun leven kunnen leiden. Door het mantelzorgen lukt dat niet altijd. Vaak gaat dit met kleine stappen: wat minder naar verjaardagen toe, minder sporten of hobby’s die even op pauze worden gezet. De dingen die moeten krijgen voorrang: zorgen, werken of studeren. De dingen waar mensen energie van krijgen worden vaker afgezegd. Dit proces wordt wel ‘de mantelval’ genoemd, waarbij het mantelzorgen het grootste gedeelte van iemands leven wordt. Veel mantelzorgers kunnen goed in balans blijven, maar anderen hebben daar moeite mee. Als iemand te lang uit balans is ligt overbelasting op de loer.

Wat zorgt voor (dis)balans?

Als iemand in ‘balans’ is betekent dit dat diegene genoeg dingen doet die energie geven, zodat de dingen die energie kosten opgevangen kunnen worden. Vaak kosten verplichte bezigheden energie. Denk aan werken, studie of huishouden. Ontspannende activiteiten geven vaak energie, zoals hobby’s, afspreken met vrienden of zelf een boek lezen. Kortom, je hebt activiteiten die energie kosten en energie opleveren.

Bij mantelzorgers is er de mantelzorg zelf dat in het vak ‘verplichte bezigheden’ valt en niet altijd energie oplevert. Zeker wanneer de zorg zwaar is, veel tijd kost en er weinig anderen zijn die mantelzorgers kunnen helpen met de zorg. Wanneer er een te grote disbalans is, en mantelzorgers niet kunnen opladen, kan er sprake zijn van overbelasting. Belangrijk is om te beseffen dat het gevoel van balans altijd een individuele ervaring is. Waar de ene zich overbelast voelt, kan de ander zich wel in balans voelen. Dit heeft te maken met de energie die iemand heeft. Denk bijvoorbeeld aan of iemand een goede nachtrust heeft of bijvoorbeeld ziek is. Daarnaast zijn er ook externe factoren die van invloed zijn op iemands energie. Denk bijvoorbeeld wanneer de zorgvraag veranderd en intensiever wordt.

Vitaliteit en balans verkennen

Als professional kun je mantelzorgers helpen om de balans te vinden en te behouden. In de publicatie Op weg naar vitaliteit lees je hoe je kunt werken vanuit het lichaam om het thema vitaliteit te verkennen:

Het hart. Wie zijn er belangrijk voor de mantelzorger? Bij wie kan het hart gelucht worden? Bij wie voel je je geliefd? Met wie kun je de slappe lach hebben? Wat is fijn om samen met anderen te ondernemen of juist alleen?
Het hoofd. Welke kennis over de ziekte, aandoening of beperking van de naaste is relevant? Welke kennis kan de mantelzorger helpen om beter met de naaste om te gaan? Maar ook op andere manieren kan het hoofd invloed hebben op de ervaren balans. Zijn er gedachtes die de mantelzorger bezighouden of volgt de mantelzorger een cursus?
Het lichaam. Hoe is de nachtrust van de mantelzorger? Beweegt de mantelzorger? Hoe fit voelt de mantelzorger zich? Hoe zit het met voeding?
De ziel. Wat is voor deze mantelzorger van betekenis? Welke waarden en normen zijn belangrijk voor de mantelzorger? En wat is de invloed daarvan op de keuzes die de mantelzorger maakt?

Daarnaast kun je het balansmodel van Movisie gebruiken. Dit model geeft drie gebieden aan waar mantelzorgers hun tijd aan besteden: mantelzorg, andere verplichtingen en hulp door anderen uit het netwerk. Wanneer een van deze gebieden uit balans is zijn er bepaalde acties die jij als professional kan nemen om te helpen de balans te herstellen. Denk aan:

Anticiperen op het zorg- en leefpad. Help mantelzorgers nadenken over de zorg die zij gaan verlenen in de toekomst. Zo kunnen zij zich voorbereiden op een periode waar de zorg zwaarder wordt.
Bespreek de elasticiteit van het zorgnetwerk. Dit gaat over het bespreken van extra hulp vanuit het sociale netwerk van mantelzorgers. Misschien dat zij met extra hulp de zorg voor hun naaste beter vol houden.
Het samen verkennen van de draagkracht van de mantelzorger. Dit zijn gesprekken die je voert met mantelzorgers om te onderzoeken waar een mantelzorger van oplaad en energie van krijgt.
Het stimuleren van keuzes. Het is niet aan jou als professional om keuzes te maken voor een mantelzorger wat diegene wel en niet moet doen voor de eigen balans. Maar je kunt wel helpen in het maken van keuzes, waardoor mantelzorgers zelf hun balans kunnen bewaken.

Bronnen en meer info

Balansmodel mantelzorg: Infographic balansmodel voor mantelzorgers | Movisie
Positieve gezondheid: Wat is het? – Institute for Positive Health (iph.nl)

Verschillende stadia van energie

Als we over ‘energie’ schrijven doelen we op de motivatie en innerlijke kracht om iets te doen. Dit uit zich ook in lichamelijke en psychische conditie en dat is ook logisch: als je lekker in je vel zit en je energiek voelt, gaat alles makkelijker en sneller. Je hebt een zonniger kijk op de wereld en kan makkelijker met tegenslag omgaan. Tegelijkertijd kan je tegen dezelfde taken huizenhoog opzien als je moe bent. Energie gaat dus ook om de gedrevenheid om iets tot stand te kunnen brengen. Vergelijk het maar met het beeld van een speelgoedkonijntje met een batterij in zijn rug die op een trommel slaat. Als de batterij bijna leeg is, hapert de trommelaar nog wat voordat hij uitvalt. Maar bij een opgeladen batterij wordt er luid en aanstekelijk getrommeld.

We zetten de energie van de mantelzorger om drie redenen centraal. Allereerst biedt ‘energie hebben’ de gelegenheid om zowel positieve als negatieve aspecten van mantelzorg te benoemen. Vaak wordt namelijk te overheersend stil gestaan bij de (over)belasting en dat doet onvoldoende recht aan de praktijk. Daarnaast geeft het woord ‘energie’ makkelijker de mogelijkheid om levensbreed te kijken. Dat betekent: in de zorgsituatie hoeft niks te veranderen, maar doordat de mantelzorger gedoe heeft op het werk kan hij zich toch erg vermoeid voelen. En ten derde: als je energie afzet tegen tijd (zie afbeelding) dan zie je gelijk dat (mantel)zorg een dynamisch proces betreft. Je treft wel dezelfde persoon, maar soms zit iemand er goed bij en soms niet. Het is niet altijd direct grijpbaar, maar kan wel een overweldigend effect hebben op de zorgrelatie en de wijze waarop de mantelzorger zich staande weet te houden.

Afbeelding 1. Stadia van energie

In de afbeelding onderscheiden we drie stadia van energie: een goede balans, een kwetsbaar evenwicht en over de grens. Er zijn vier factoren die de mate van energie van de mantelzorger beïnvloeden: andere verantwoordelijkheden en activiteiten, de mantelzorger zelf, de zorgvraag en wat anderen doen. De mantelzorger is iemand met een eigen verhaal, hij of zij komt vervolgens in een zorgsituatie en daarin neemt hij zijn eigen kracht en kwetsbaarheid mee.

Andere verantwoordelijkheden en activiteiten

Mantelzorgen is niet het enige dat een mantelzorger doet. Er zijn daarnaast andere activiteiten en verantwoordelijkheden die soms helemaal los staan van de mantelzorgsituatie. Het gaat hier om het hebben van een baan of het doen van vrijwilligers werk, maar ook het eigen gezin. Of juist het hebben van een hobby of studie. Een fijne avond met een vriend kan een mantelzorger veel energie geven en even lekker sporten ook. Een avond Netflix kan lekker zijn, maar je kunt er ook een beetje suf van worden. Tegelijkertijd kan een vervelende opmerking van een bekende ‘s avonds door het hoofd blijven zeuren.

De mantelzorger zelf

Daarnaast gaat het er ook om hoe het met de mantelzorger zelf gaat: fysiek, emotioneel en sociaal. Is hij of zij gezond, of is hij zelf slecht ter been waardoor alles net meer tijd en energie kost. Is hij een piekeraar of glijdt alles van hem af? Deze emotionele kant gaat ook over het leren omgaan met de situatie. En daarnaast gaat het ook om hele concrete zaken: slaapt de mantelzorger goed? Voelt hij een grote tijdsdruk in alles wat ‘moet’? Zijn er life events zoals een verhuizing, een kind dat op kamers gaat of een vriend die ernstig ziek is. En bedenk ook: soms zorgen mantelzorgers voor meer dan één persoon.

De zorgvraag

Wat er nodig is aan zorg is lang niet altijd een stabiel gegeven. Natuurlijk geeft de aard van de aandoening aan welke taak er ligt. Gaat het om zware fysieke zorg of juist om toezicht? Wordt de zorg thuis verleend, wat vaker aan de hand is bij partnerzorg, of juist buitenshuis. Bijvoorbeeld bij de zorg voor een ouder op leeftijd. Daarnaast speelt de duur en intensiteit van de zorg een rol. Soms is de rek eruit, maar aan de andere kant kan routine de zorg juist weer gemakkelijker maken. Ook het toekomstperspectief is medebepalend. Wat zijn de verwachtingen? Is herstel nog mogelijk, is de situatie stabiel, zijn er soms goede en soms slechte periodes, of is de ziekte terminaal?

Wat anderen doen

En tot slot is de inbreng van anderen heel bepalend. Staat de mantelzorger er alleen voor of is er hulp van andere familieleden, vrienden, buren of vrijwilligers. Hoe is hun relatie? Zijn er misverstanden of is er sprake van een goede communicatie en een goede samenwerking? Misschien zijn er meerdere professionals bij de zorg betrokken. Hoe is de relatie met hen?

De inzet van de professional

Hoe de professional zich opstelt naast de mantelzorger, hangt af van het stadium waarin de mantelzorg zich bevindt. De professional heeft een relatie met de mantelzorger waarin goed luisteren een belangrijk aspect is. In afbeelding de afbeelding staat een overzicht van accentverschuiving in de professionele rol: van adviseren via ondersteunen, naar overnemen. Van een lichte inzet tot een intensieve inzet van de professional.

Afbeelding 2. De inzet van de professional

Verder leren op de e-learningmodules

E-learning Vlam Vatten – Energie krijgen hbo

E-learning Vlam Vatten – Energie krijgen mbo

Partners