Wat is informele zorg?

Mensen leven in netwerken en bieden elkaar ondersteuning. Met een sociaal netwerk bedoelen we de mensen waarmee je contact hebt. Wanneer het begrip gebruikt wordt in een zorgsituatie leggen we wat meer de nadruk op die mensen die van betekenis zijn in de zorg. Dat kan bijvoorbeeld gaan over praktische steun, zoals boodschappen doen of iets in de huishouding of wat in de administratie. Maar ook emotionele steun: goede gespreken, advies, troosten. Zo krijg je een onderscheid tussen mantelzorgers (diegenen die structureel en relatief vaak en veel zorg verlenen), een deel van het netwerk dat actief is in de zorg (maar wat minder intensief) en een deel van het netwerk dat eventueel nog betrokken kan worden (potentieel sociaal netwerk).

Er zijn verschillende definities van mantelzorg. Een algemene definitie die zowel in beleid als in wetenschappelijk onderzoek vaak gehanteerd wordt is:

“De zorg die aan een hulpbehoevende wordt gegeven door een of meerdere personen uit diens directe omgeving waarbij de zorgverlening rechtstreeks voortvloeit uit de sociale relatie en niet wordt verleend in het kader van een hulpverlenend beroep of vanuit georganiseerd vrijwilligerswerk”

Een aantal kenmerken van mantelzorg springen, op basis van deze definitie, in het oog. Mantelzorg wordt door een of meerdere personen verleend, binnen een netwerk. Ook speelt de relatie tot de cliënt een belangrijke rol. Nabijheid, zowel fysiek als emotioneel, ligt ten grondslag aan het verlenen van mantelzorg. Dit onderscheidt mantelzorg van formele zorg en vrijwilligerswerk: je kent elkaar al voordat de zorg begint.

Een andere bekende vorm van informele zorg zijn vrijwilligers. Vrijwilligers verschillen op drie manieren van mantelzorgers. Op de eerste plaats kennen zij degene die ze gaan helpen niet van tevoren, maar leert de vrijwilliger iemand kennen door het vrijwilligerswerk of via/via. Daarnaast is bij vrijwilligerswerk meer sprake van een keuze: je kiest er bewust voor om iets te doen, terwijl bij mantelzorg het een ‘vanzelfsprekende plicht’ betreft. En tot slot is er vaak een hele organisatie rondom vrijwilligers: daar is ruimte voor deskundigheidsbevordering, vraag en aanbod wordt bij elkaar gebracht, noem maar op. Je ziet hier dus ook een grote diversiteit in typen vrijwilligerswerk: van gezelschap of kleine klusjes in de tuin tot gespecialiseerd vrijwilligerswerk waar training voor nodig is. Denk bijvoorbeeld aan vrijwilligers van de Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg (VPTZ) die mensen ondersteunen in de laatste levensfase en daarvoor uitgebreid getraind worden hoe je met deze kwetsbare situaties omgaat.

De afgelopen jaren is ook een nieuwe vorm van vrijwilligerswerk in opkomst. Buurtgenoten organiseren zich in een informeel netwerk en ‘houden een oogje in het zeil’. De essentie is dat buren uitspreken om naar elkaar om te zien en elkaar te helpen wanneer nodig. Soms gebeurt dit in een kleine WhatsApp-groep, maar vaker is hier ook een soort systeem (mail, website, telefoon) waar je een vraag kunt stellen en dat er dan een beschikbare buurtbewoner gevraagd wordt. Dit gaat vaak om kleine, incidentele zaken die wel heel veel kunnen betekenen. Denk bijvoorbeeld aan een alleenstaande, oudere man die voor chemotherapie naar het ziekenhuis moet, maar liever niet alleen gaat. Fijn is het dan als een buurtbewoner mee kan gaan. Een ander mooi voorbeeld is een vrouw die uit het ziekenhuis terugkwam en heel graag wilde dat haar ramen schoon waren. Dat was belangrijk voor haar. Een buurtbewoner heeft de ramen gelapt en een bos bloemen op tafel gezet: een warm welkom.